تا چند دهه گذشته به واسطه محدود بودن تولید و تنوع تجهیزات الکترونیکی، فرهنگ تعمیر این وسایل و استفاده از آنها برای سال‌های متمادی بسیار رایج بود. همین موضوع باعث شده بود حجم زباله‌های الکترونیکی تولید شده آنچنان قابل ملاحظه نباشد و دغدغه‌ای در قالب بحران تعیین تکلیف چنین جنس زباله‌هایی حس نشود. اما اکنون با بالا رفتن سرعت پیشرفت‌های تکنولوژیک، افزایش حجم تولید تجهیزات الکترونیکی جدید و رواج فرهنگ مصرف‌گرایی و خرید این محصولات، زباله‌های الکترونیکی به دغدغه زیست‌محیطی جدید و البته جدی سال‌های اخیر تبدیل شده است؛ به‌طوری‌که پیش‌بینی می‌شود سرعت رشد سالانه این نوع زباله‌ها، از سرعت رشد زباله‌های معمولی پیشی بگیرد. براساس داده‌های منتشر شده در وبسایت های مختلف، هر ساله مقادیر زیادی زباله الکترونیکی در سراسر جهان تولید می‌شوند و نرخ رشد تولید این زباله‌ها به ۸ درصد در سال می‌رسد. بحث زباله های الکترونیکی به مشکل بزرگ دنیا تبدیل شده است؛ مشکلی که کشورهای پیشرفته و بزرگ برای آن راه حلی یافته اند و با تصویب قوانین خاص مربوط به آن و موظف شناساندن تولیدکنندگان به بازیافت محصولات تولید شده خود این مشکل را تا حدودی حل کرده اند.

بر اساس دیگر گزارش های منتشر شده سازمان ملل ، بین 20 تا 50 میلیون تن زباله الکترونیکی در سال دفع شده و کشور آمریکا بزرگترین تولید کننده این زباله ها در جهان محسوب می شود. بر اساس قوانین جهانی کنوانسیون زباله های الکترونیکی و الکتریکی WEE  بازیافت این نوع زباله ها به میزان چهار کیلوگرم به ازای هر نفر الزامی است . به موجب این قانون، تولیدکنندگان موظفند بودجه طرح های بازیافت را تامین کنند و خرده فروشان خدمات بازپس گیری را در اختیار مشتریان قرار دهند.

طبق قراردادی از سوی سازمان ملل در سال 1989 برای کنترل زباله های خطرناک که از کشورهای ثروتمند به کشورهای فقیر وارد می شود، هر کشوری میتواند بصورت یک جانبه واردات این زباله ها را ممنوع کند، و صادر کنندگان نیز قبل از فرستادن زباله باید موافقت کشور مقصد را کسب کند. اما آمریکا که مهمترین منبع تولید زباله دیجیتال و سمی محسوب می شود، هرگز این قرارداد را امضا نکرد و کشورهایی مانند چین نیز بخاطر پول، مقادیر زیادی از این ضایعات را وارد می کردند. تا سال گذشته ۷۰درصد کامپیوترها و موبایل های جهان در چین بازیافت می‌شد.

البته مسئولان چین در جدیدترین سیاستگذاری‌های خود، از ماه سپتامبر سال گذشته ورود ۲۴ نوع زباله الکترونیکی‌ جامد را به کشورشان ممنوع کرده‌اند. تصمیم‌گیری چینی‌ها، کشورهایی همچون ایالات متحده، بریتانیا، استرالیا و ژاپن را با مشکلی بزرگ روبه‌رو کرد. تا سال گذشته‌ میلادی، چین به‌عنوان پذیرنده‌ ۷۰ درصد از زباله‌های الکترونیکی جهان شناخته می‌شد. این زباله‌ها مواردی همچون کامپیوتر، گوشی موبایل، پرینتر، تلویزیون، مایکرویو و بسیاری قطعات و تجهیزات الکترونیکی دیگر را تشکیل می‌داد.

اگر چه زباله های الکترونیکی در حال حاضر تنها 8 درصد از حجم کل زباله های جمع آوری شده در کشورهای مختلف را تشکیل می دهد؛ اما این حجم ناچیز شامل 70 درصد زباله های حاوی مواد سمی است. به عنوان مثال مانیتور رایانه بین ۴ تا ٨ پوند و یک تلویزیون رنگی ٧٢ اینچی به طور متوسط ٨ پوند سرب دارد که ازجمله زیان های آن، ایجاد آسیب های مغزی در کودکان است. Cpu نیز شامل مقادیری جیوه و کادمیوم است.

عنصر سمی از جمله “کادمیوم” عنصری سرطان زا محسوب می شود، “آرسنیک” می تواند به مسمومیت های شدید یا حتی مرگ منجر شود، “سرب” مشکلاتی همچون کند ذهنی، کم خونی و مسمومیت به دنبال دارد .کروم می تواند زمینه بروز فشار خون بالا، کمبود آهن، بیماری های کبدی و آسیب های مغزی و عصبی را فراهم کند و در کنار همه اینها ” جیوه ” که تاثیر مخربی بر سیستم ایمنی بدن دارد و آنزیم ها و ژن ها را تغییر می دهد و موجب آسیب دیدن سیستم عصبی از جمله وارد آمدن صدماتی به حس چشایی، بینایی و لامسه می شود، همه این موارد موجب شده است تا نهادهای مسئول در کشورهای مختلف جهان برای دفع این نوع از زباله ها به صورت جدی اقدام کنند.

بعضی شرکت های بزرگ خود موظف به بازیافت کالاهای تولیدی شان شده اند. مثلاً در ژاپن شرکت HP هنگام فروش کالا مبلغی را نیز به عنوان بازیافت می گیرد تا بعد از اسقاطی شدن کالای الکترونیکی، آن را بار دیگر وارد چرخه بهره وری کند.

 برآیند جداسازی قطعات الکترونیکی برای بازیافت کار پیچیده ای می باشد به طوری که در اروپا ٢ مرکز در سوئد و انگلستان برای انجام این کار احداث شده است و بقیه کشورها کالاهای الکترونیکی خود را برای بازیافت به این ٢ کشور می فرستند.

 بسیاری از قطعات دستگاههای رایانه ای “الکترومگنتیک” هستند اگر به صورت درست و کارشناسانه دفع نشوند با تشعشعاتی که از خود بروز می دهند سلامتی انسانها را با خطر جدی روبرو خواهند کرد. در قطعات “الکترومگنتیک” امواج به صورت عمود بر هم منتشر می شود که برای انسانها بسیار خطرناک است. درست مانند کاری که دستگاههای مایکروویو انجام می دهند و مواد غذایی را از درون می پزند این تشعشعات نیز می توانند تاثیرات خطرناک و مخرب ژنتیکی بر بدن انسانها گذاشته و علاوه بر آسیب رساندن به اندامهای داخلی بدن موجب متولد شدن کودکان ناقص الخلقه نیز شوند.

زباله های رایانه ای هر چند به خاطر داشتن بعضی فلزات گران بها مثل طلا و پلاتین ارزشمند است، ولی بازیافت آن به علت وجود فلزات سنگین و سمی مثل سرب و کادمیوم نیاز به فناوری پیشرفته ای دارد.

بنابراین در ایران انجام این کار اقتصادی نیست و فقط قطعات پلاستیکی و بعضی از فلزات آن مانند آلومینیوم و آهن توسط زباله جمع کن ها جداسازی و برای استفاده مجدد فروخته می شود ولی قطعات مداری پس از چندین بار استفاده دور انداخته و با بقیه زباله ها دفن می شود.

فن یا سوزاندن این زباله ها سبب ورود عناصر سنگین به آب های زیرزمینی و گازهای سمی به محیط زیست می شود.

در کشور ما براساس ماده ١١ قانون مدیریت پسماند، سازمان محیط زیست موظف است آیین نامه اجرایی مدیریت پسماند را با همکاری دستگاه های ذی ربط تهیه کند تا نحوه برخورد با تمام پسماندها از جمله زباله های الکترونیکی مشخص شود.

طبق قانون مدیریت پسماندها، مسئولیت اجرایی پسماندهای ویژه و صنعتی بر عهده تولیدکنندگان آنها است و در واقع عرضه کنندگان اینگونه خدمات باید جنبه های مدیریت پسماندها ی تولیداتشان را هم ارائه دهند. ولی متاسفانه نه سازمان بازیافت و نه محیط زیست هنوز هیچ برنامه ای برای جمع آوری و بازیافت زباله های الکترونیکی نیندیشیده اند.

جمهوری اسلامی ایران با این ‌که یکی از کشورهایی است که کنوانسیون «بسل» را امضا کرده و متعهد به بازیافت زباله‌های پرخطر خود در داخل خاک خود شده است، قوانین و سیستم مدون و مشخصی برای بازیافت زباله‌های الکترونیکی ندارد.

برآوردهای سازمان‌های متولی از جمله وزارت صنایع، سازمان حفاظت از محیط زیست و وزارت ارتباطات و مخابرات حاکی از آن است که از مجموع سالانه نزدیک به ۵۰ میلیون تن زباله‌ الکترونیکی در جهان، نزدیک به ۴ میلیون تن از این زباله‌ها در ایران تولید می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که بخشی از زباله‌های الکترونیکی همراه با دیگر زباله‌ها بی توجه به امر بازیافت دور ریخته می‌شود و بخش مهمی نیز انبار می‌شود.

در برخی مناطق شهرهای بزرگ ایران، از جمله منطقه‌ شوش شهر تهران، مغازه‌ها و دفاتر خرید کامپیوترها و دیگر دستگاه‌های الکترونیکی مستهلک دایر است که بعد از خرید، این قطعات را بازیافت می‌کنند. اما هنوز بسیاری از قطعات غیرقابل بازیافت در ایران، در زیر خاک مدفون می‌شود که این اقدام برخلاف اصول محیط زیستی است و در درازمدت آسیب‌های جدی زیست محیطی به بار خواهد آورد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که نه تنها شیوه‌ منظم و اصولی برای بازیافت ضایعه‌های الکترونیکی در ایران وجود ندارد بلکه اطلاع‌رسانی کافی درباره‌ خطر آلودگی ناشی از زباله‌های الکترونیکی در رسانه‌ها نیز صورت نمی‌گیرد. نتایج یک تحقیق نشان داد که ۹۲ درصد شرکت‌ها و ادارات و موسسه‌ها در ایران نمی‌دانند که با کامپیوترهای غیرقابل استفاده و از رده خارج شده خود چه باید انجام داد و یا از امکان بازیافت قطعات آن مطلع نیستند.

راه حل چیست؟

• ممنوع اعلام کردن صادرات زباله های الکترونیکی : همانند آن چه در کشورهای عضو اتحادیه اروپایی اجرا می شود.
• خارج کردن سموم از چرحه تولید: جلوگیری از آلودگی تنها به معنای بازیافت ضایعات نمی باشد، بلکه باید از ابتدا موادی تولید شوند که حاوی مقداری کم از ضایعه باشند و در آنها از مواد خطرناک استفاده نشده باشد.
• احتیاط وجلوگیری از ورود مواد سمی: یعنی حتی اگر احتمال آن می رود که استفاده از ماده ای باعث ایجـاد خطـر شـود، جـداً از استفاده از آن جلوگیری شود.
• مسئولیت پذیر کردن تولید کننده:در این مرحله تولید کننده باید مسوولیت هزینه های آنچه تولید کرده است را بر عهده گیرد. بـه این ترتیب آنان مجبور خواهند بود محصولات دارای خطر کمتر را تولید کنند.
• مجبور کردن تولید کنندگان به پس گرفتن محصولات مصرف شده: به این ترتیب آنان مجبور هـستند محـصولاتی را کـه تولیـد کرده اند پس از پایان عمر مفیدشان پس بگیرند.
• طراحی باید به نحوی باشد که قابلیت استفاده طـولانی مـدت، ارتقـاء و بازسـازی و اسـتفاده مجـدد را داشـته باشـند: بـا ایـن اقـدام محصولات از رده خارج شده دوباره به چرخه مصرف مجدد بر می گردند.
• طراحـی بـرای بازیافـت: طراحـی محـصولات بایـد بـه گونـه ای باشـد کـه مطمـئن باشـیم در هنگـام بازیافـت، موادمـضری را ایجاد نمی کنند.
• استفاده مجدد و اهدا تجهیزات الکترونیکی به مراکزی که به آنها نیاز دارند.
• بازیابی تجهیزات الکترونیکی
• خرید وسایلی که ضرری برای محیط زیست ندارند و دارای علامت های مخصوص نشان دهنده این مطلب باشند:

تـدوین قـوانینی درارتبـاط بـا بازیافت زباله های الکترونیکی : قـوانینی کـه توسـط آژانـس حمایـت ازمحیط زیست در آمریکا تدوین شده اند می تواند الگویی مناسب در این امر باشد.